Ахова здароўя: латанне старых праблем старымі метадамі

Андрэй Вітушка

Рэзюмэ

У 2019 годзе прыярытэтамі развіцця сістэмы аховы здароўя па-ранейшаму было заяўлена павышэнне даступнасці і якасці медычнай дапамогі, гэты працэс цягнуўся павольна. Рыторыка аб супрацьдзеянні хабарніцтву і аб аптымізацыі сістэмы закупак у ахове здароўя разгортвалася на тле рэзананснай карупцыйнай справы з удзелам кіраўнікоў галіны.

Рэанімаваны правераны спосаб забеспячэння кадрамі аховы здароўя – павелічэнне набору ў медуніверы. Падвышэнне заробкаў заставалася на ўзроўні пажаданняў.

У галіне змяніўся міністр, але змена персаналіяў на менш адыёзныя і больш кваліфікаваныя не з’яўляецца адзінай перадумовай трансфармацый у сістэме. Міністэрства аховы здароўя чарговы раз увайшло ў лік самых закрытых для грамадства ведамстваў, нешматлікія спробы новага кіраўніцтва галіны больш актыўна камунікаваць з насельніцтвам хутка былі згорнутыя.

Тэндэнцыі:

Дэмаграфічныя паказчыкі

Як і ў 2018-м, у мінулым годзе нараджальнасць працягвала зніжацца – з 9.9 да 9.3 на 1000 насельніцтва.1 Уплыў на сітуацыю з боку аховы здароўя рэалізоўваўся праз правядзенне абавязковага перадабортнага кансультавання (мэта якога – прадухіліць перарыванне цяжарнасці), а таксама працу па падрыхтоўцы прапаноў па выдзяленні дзяржаўнай падтрымкі на правядзенне працэдуры экстракарпаральнага апладнення, якое, па словах былога міністра аховы здароўя Валерыя Малашкі, можа “даць” тысячу дадатковых нараджэнняў дзяцей за год. У выніку рашэнне пра бюджэтнае фінансаванне было прынята ў 2020 годзе.2

Каэфіцыент агульнай смяротнасці нязначна вырас – з 12.7 да 12.8 памерлых на 1000 насельніцтва (рост на 0.1 штогод працягваецца з 2017 года). Па-ранейшаму захоўваецца непараўнальная розніца паміж смяротнасцю і нараджальнасцю ў сталіцы (8.9 супраць 7.9 на 1000 насельніцтва) і рэгіёнах (лідары – Віцебшчына з лічбамі 15.1 супраць 9.3 і Магілёўшчына – 14.0 супраць 9.4 на 1000 насельніцтва). Найменшая розніца паміж нараджальнасцю і смяротнасцю сярод рэгіёнаў Беларусі на Берасцейшчыне – 13.1 супраць 10.9 на 1000 насельніцтва. Страты насельніцтва працягваюць павялічвацца – 32.9 тысячы супраць 26 тысяч у 2018 годзе.3

У мінулым годзе смяротнасць немаўлят абнавіла гістарычны мінімум – 2.4 на 1000 народжаных жывымі (зніжэнне з 2.5 у 2018 годзе). Гэта па-ранейшаму істотна менш, чым у цэлым па Еўрасаюзе (3.5 на 1000 жыванароджаных у 2018 годхзе), і параўнальна з паказчыкамі скандынаўскіх краін – агульнапрызнаных лідараў у ахове здароўя маці і дзіцяці.4

Таксама мацярынская смяротнасць знаходзілася на мінімальным узроўні – 1.1 на 100 000 насельніцтва. За ўвесь год быў зарэгістраваны толькі адзін выпадак смерці жанчыны па прычынах, звязаных з родамі. Безумоўна, гэта найлепшы паказчык у Еўропе, які сведчыць пра якасць медычнай дапамогі цяжарным жанчынам у Беларусі. Парадаксальным чынам гэта не адбіваецца на ўзроўні задаволенасці беларусак умовамі для нараджэння дзяцей у шпіталях краіны. Па інфармацыі грамадскай ініцыятывы “Радзіны”, выпадкі ігнаравання правоў будучых маці з боку медперсаналу – хутчэй не выключэнне, а правіла.5 Варта зазначыць, што мінімізацыя шанцаў смерці для цяжарных жанчын – дасягненне не толькі беларускай медыцыны. У Латвіі, напрыклад, за 2018 год зарэгістраваны толькі два выпадкі смяротнасці цяжарных, звязанай з акушэрскімі прычынамі.

Неінфекцыйныя захворванні (хваробы сэрца і судзінаў, рак, дыябет і хранічныя хваробы органаў дыхання) па-ранейшаму з’яўляюцца прычынай 89% усіх смерцяў у Беларусі, што перавышае глабальны паказчык смяротнасці ад гэтых прычын (71%). Верагоднасць заўчаснай смерці (ва ўзросце да 70 гадоў) ад гэтых паталогій для грамадзяніна Беларусі складае 28.6%.6

Дадзеных па чаканай працягласці жыцця насельніцтва Беларусі ў 2019 годзе на момант напісання агляду яшчэ не было. У 2017 годзе яна складала 74.4 года, у 2018 годзе – 74.5 года, план у бюджэце краіны быў пазначаны як 75 гадоў,7 а ў Праграме сацыяльна-эканамічнага развіцця значыцца 75.3 года да канца 2021 года. Між тым новы міністр аховы здароўя Уладзімір Каранік заявіў, што ў планах павелічэнне працягласці жыцця ў Беларусі да 80 гадоў (як у Нямеччыне ў 2016 годзе), але не канкрэтызаваў, у які тэрмін гэта адбудзецца.

Высокія тэхналогіі бліжэй да людзей, і якасць пад кантролем

Стварэнне міжраённых цэнтраў высокатэхналагічнай дапамогі – гэта прагрэсіўны крок, накіраваны ў першую чаргу на практычную рэалізацыю сучаснага прынцыпу “залатой гадзіны”. Гэта калі за 60 хвілін пасля экстраннай сітуацыі (незалежна ад таго, што гэта – траўма ці інфаркт з інсультам) пацыент дастаўляецца да лячэбнай установы, і яму забяспечваецца дапамога на сучасным узроўні і ў поўным аб’ёме.

Плануецца ствараць такія цэнтры на базе наяўных шпіталяў і аказваць там дапамогу бліжэйшаму насельніцтву, нават калі пацыент пражывае на тэрыторыі суседняга раёна. Для гэтага распрацаваныя “дарожныя карты” дапамогі сельскаму насельніцтву па тым, дзе які від паталогіі будзе лячыцца. На 2020 год заяўлена пра правядзенне акрэдытацыі лячэбных установаў на прадмет іх магчымасцяў для забеспячэння таго ці іншага віду дапамогі на належным узроўні.8 Таксама плануецца перааснашчэнне стацыянараў адпаведна новым задачам.

Інфарматызацыя аховы здароўя

Пра стан інфарматызацыі галіны, якая, па словах віцэ-прэм’ера Ігара Петрышэнкі, заклікана павышаць узровень і якасць медычнага абслугоўвання, сведчыць сітуацыя з самым простым яе кампанентам – сістэмай “Электронны рэцэпт”, якой у мінулым годзе скарысталіся больш за 10 млн пацыентаў. Улічваючы тое, што сістэма існуе ўжо некалькі гадоў і на кожнага грамадзяніна Беларусі ў год прыпадае каля 13 візітаў у паліклініку, – гэта даволі сціплы паказчык.

Тое ж самае датычыць і тэлемедычных кансультацый: да гэтай сістэмы падключана 255 арганізацый аховы здароўя, і за мінулы год праведзена каля 30 тыс. кансультацый9 – у сярэднім каля 10 на лячэбную ўстанову на месяц, што таксама красамоўна ілюструе запатрабаванасць гэтага метаду прафесійнай камунікацыі паміж лекарамі ў Беларусі. Прычын падобнай сітуацыі некалькі: гэта і тэхнічная недасканаласць самой сістэмы, і неадрэгуляванасць прававога статусу гэтых кансультацый, але самае галоўнае – лекары не маюць у іх патрэбы.

Што ж датычыць такога важнага кампанента сістэмы электроннай аховы здароўя, як Цэнтральная праграмная платформа, дзе будзе захоўвацца і абменьвацца медычная інфармацыя пра грамадзян Беларусі, то ў першым паўгоддзі 2019 года планавалася знайсці распрацоўшчыка для яе. Пра вынікі рэалізацыі гэтых памкненняў пакуль не паведамлялася.

Першаснае звяно медычнай дапамогі

Працэс удасканалення першаснага звяна аховы здароўя шляхам пераводу ўчастковых тэрапеўтаў на работу па прынцыпе доктара агульнай практыкі, які працуе на чале каманды “лекар – памочнік лекара – медсястра”, у 2019 годзе выглядаў наступным чынам. На пачатку года колькасць лекараў агульнай практыкі складала 60.8% ад усіх участковых тэрапеўтаў і ўзрасла да 74.0% напрыканцы года.10 Планавалася, што да канца 2020 года усе тэрапеўты мусяць быць пераведзены на новую форму работы, але малаверагодна, што гэта адбудзецца, улічваючы тэмпы 2019 года і эпідэмію COVID-19.

У мінулым годзе атрымаў працяг праект “Клапатлівая паліклініка”, які прадугледжвае аптымізацыю працы ўстановы з акцэнтам на дапамогу ў кабінеце лекара агульнай практыкі. Пачынанне, якое з’яўляецца клонам аналагічнага праекта ў Расійскай Федэрацыі, стартаваў у 2018 годзе на базе 30-й сталічнай паліклінікі і ў 2019 годзе пашырыўся яшчэ на дзве паліклінікі.

Найвялікшай праблемай лекараў агульнай практыкі ў Беларусі з’яўляюцца тэрміны іх падрыхтоўкі (год пасля ўніверсітэта) і перападрыхтоўкі з участковых тэрапеўтаў (курсы працягласцю ў некалькі месяцаў). У краінах Еўрасаюза і нават былога СССР падрыхтоўка такіх комплексных спецыялістаў займае некалькі гадоў. Таксама ва ўсім свеце такі лекар называецца “сямейны”, таму што ў яго лечыцца ўся сям’я – ад малых дзяцей да пажылых людзей. У нас лекары агульнай практыкі дзецьмі не займаюцца, што яшчэ раз ставіць пытанне пра ступень эфектыўнасці гэтай формы першаснай дапамогі.

Па словах былога міністра Валерыя Малашкі, з 2020 года медычныя ВНУ краіны павялічаць набор студэнтаў на педыятрычныя спецыяльнасці.11 Гэта значыць, што ўвядзенне дзіцячага насельніцтва ў сферу адказнасці лекараў агульнай практыкі ў бліжэйшы час не плануецца.

Размовы пра рост аплаты працы, супрацьдзеянне “ўцечцы мазгоў”

З пачатку 2019 года у публічнай прасторы актыўна вяліся размовы пра ўдасканаленне сістэмы аплаты працы медработнікаў, якое прадугледжана ўказам прэзідэнта Лукашэнкі № 27 ад 18 студзеня (датычыўся аплаты працы работнікаў бюджэтных арганізацый). Таксама заяўлялася пра рост заробкаў на 20% у 2020 годзе і павелічэнне іх у два разы да 2025 года.12 Павышэнне прыбыткаў медыкаў удвая і давядзенне заробку лекараў да 150% па эканоміцы разглядаецца кіраўніцтвам галіны як сур’ёзны інструмент супрацьдзеяння ад’езду спецыялістаў за мяжу.

Зрэшты, пытанне ад’езду беларускіх лекараў (агучаныя лічбы – каля 200 спецыялістаў на год) айчынных чыноўнікаў, як выказаўся Аляксандр Лукашэнка, “хвалюе, але не напружвае”. Акрамя росту заробкаў, рашэнне прапануецца традыцыйнае (як і 10, і 20 гадоў таму) – заклік да мясцовых уладаў забяспечваць медыкаў жыллём.

Ад перамены асобы міністра мала што мяняецца

У чэрвені 2019 года адбылася змена міністра аховы здароўя: Валерыя Малашку, які папрацаваў на гэтай пасадзе ўсяго 2.5 года, замяніў Уладзімір Каранік. Прэтэнзіі, якія былі высунутыя з боку прэзідэнта Лукашэнкі да мінулага міністра, не адрозніваліся канкрэтнасцю: “Хороший врач, вроде бы на вторых ролях хорошо себя зарекомендовал. Ну а тут как-то не сориентировался”.13 Ёсць меркаванне, што Валерый Малашка пацярпеў замест свайго папярэдніка Васіля Жарко, які дзесяць гадоў узначальваў ведамства і, як сцвярджаюць шматлікія беларускія спецыялісты, не мог не ведаць пра тое, што ў міністэрстве многае вырашаецца “не зусім законным спосабам”.

Па словах новага міністра, сучасная медыцына патрабуе новых падыходаў да кіравання. Прыкладамі свежага рашэння можна прызнаць зварот да грамадзян з просьбай паведамляць праз старонку ведамства ў Facebook пра розніцу ў коштах на прэпараты ў Беларусі і бліжэйшым замежжы, а таксама заяву пра магчымае стварэнне сталай анлайн-платформы, дзе грамадзяне маглі б камунікаваць з міністэрствам на тэму даступнасці і якасці медпрэпаратаў у краіне і за мяжой. На момант напісання агляду (праз 10 месяцаў пасля анансаваных планаў) платформа створана не была, але нават дыскусія на Facebook быццам бы дазволіла істотна знізіць кошты на некаторыя лекі і выпрацаваць механізм, здольны забяспечыць стабільнасць асартыменту лекаў у аптэках, нават калі яны не з’яўляюцца беларускімі і не маюць айчынных аналагаў. Як будуць працаваць гэтыя рашэнні, пакажа час.

Астатнія ініцыятывы новага міністра тым ці іншым чынам паўтараюць рашэнні старога і яго папярэднікаў – павышэнне кіравальнасці галіны, улік і кантроль выкарыстання медычнай тэхнікі, павелічэнне адкрытасці і спрашчэнне працэдуры закупак у сістэме, а таксама ультратрадыцыйнае патрабаванне ўзмацнення дысцыпліны і выканання норм дэанталогіі і медычнай этыкі (за 2019 год колькасць скаргаў, накіраваных у ведамства, у чарговы раз вырасла на 21%).14

Кейс Малашкі – Караніка паказвае, што сама па сабе змена персаналіяў у галоўным крэсле сістэмы аховы здароўя не мяняе сутнасці функцыянавання сістэмы, незалежна ад таго, хто займае гэтую пасаду – былы педыятр з вялікім стажам адміністрацыйнай работы, ці колішні рэаніматолаг, які прайшоў усе прыступкі наменклатурнай лесвіцы, ці хірург са шматгадовай практыкай – “залатыя рукі”, а потым эфектыўны менеджар, галоўны лекар вялікага сталічнага шпіталя – нягледзячы на яснасць разумення праблем, якія стаяць перад галіной, і выбітныя асабістыя якасці.

Заключэнне

Шматгадовымі праблемамі беларускай сістэмы аховы здароўя з’яўляюцца яе недафінансаванне, не аптымальная структура, слабасць яе ўцягнутасці ў прафілактыку фактараў рызыкі найважнейшых захворванняў, агульны невысокі ўзровень адукацыі беларускіх медыкаў, нізкая матывацыя іх да работы, адсутнасць якаснай агульнадаступнай медыцыны, закрытасць сістэмы, адсутнасць камунікацыі з грамадствам і ўнутры самой сістэмы.

Як і раней, сістэма аховы здароўя мала што робіць для таго, каб гэтыя праблемы вырашаліся. Паказальнай у гэтым сэнсе з’яўляецца рэакцыя доктара Караніка на мэты, якія вышэйшае кіраўніцтва краіны паставіла перад міністэрствам аховы здароўя – павышэнне працягласці жыцця і паляпшэнне здароўя насельніцтва. Новы міністр – спецыяліст-онкахірург з вялікім стажам – выдатна ведае ўзаемасувязь паміж фактарамі рызыкі (тым жа паленнем) і неінфекцыйнымі захворваннямі (напрыклад, анкалогіяй), якія з’яўляюцца прычынамі смерці каля 90% беларусаў, а таксама тое, што на 40% здароўе чалавека абумоўлена ладам яго жыцця. Але за час працы Уладзіміра Караніка на пасадзе прыкметаў значнай актывізацыі прафілактычнай работы няма.

Заяўлены рост фінансавання галіны на 27% у 2020 годзе15 будзе “з’едзены” эпідэміяй новай каронавіруснай інфекцыі, якая яскрава абазначыла ўсе плюсы і хібы айчыннай сістэмы аховы здароўя, а павышэнне фінансавання ў 2021 годзе пад вялікім пытаннем праз эканамічныя наступствы COVID-19. Ды і плюс 27% не вырашаюць істотна задачу па набліжэнні медыцыны Беларусі хаця б да сярэдняга па Еўрасаюзу стандарту (там на ахову здароўя выдаткоўваецца каля 7.0% ад ВУП супраць 4.2% у нас).

Нешматлікія спробы камунікацыі новага складу міністэрства з насельніцтвам, на жаль, хутка завяршыліся: ініцыятыва Валерыя Малашкі па актывізацыі працы ведамства ў сацыяльных сетках і большай уцягнутасці лекараў у грамадскія дыскусіі працягу не атрымала. Больш за тое, у сувязі з эпідэміяй COVID-19 былі выпадкі ціску на некаторых сацыяльна актыўных спецыялістаў для прадухілення іх выступаў у СМІ па пытаннях новай інфекцыі. Паводле даследавання Беларускай асацыяцыі журналістаў, міністэрства аховы здароўя па-ранейшаму з’яўляецца адным з самых закрытых для СМІ айчынных ведамстваў.16

Такім чынам, можна меркаваць, што старыя праблемы галіны будуць вырашацца старымі ж метадамі. Адпаведна, і вынікі будуць ранейшымі.